Η τιμωρία και το "γιατί εμείς τι πάθαμε;"

ΛΙΑΝΑ ΧΑΡΙΣΗ // DISTAFF • ΓΟΝΕΙΣ & ΠΑΙΔΙΑ

---

Η τιμωρία είναι μια λέξη γνωστή σε όλους μας και όταν μιλάμε για αυτήν όλοι φέρνουμε στο νου μας κάποιες εικόνες από διάφορες ήπιες ή λιγότερο ήπιες μορφές της.

Photo by Juan Encalada on Unsplash

---

Οι πιο συχνές μορφές που η τιμωρία χρησιμοποιείται σαν μέσο διαπαιδαγώγησης όταν παρατηρείται ανυπακοή ή κάποια κακή συμπεριφορά είναι οι σωματικές τιμωρίες , ο αποκλεισμός από προνόμια όπως π.χ. πρόσβαση στην τηλεόραση, σε παιχνίδια κλπ. και η τεχνική του διαλείμματος (time out) δηλ. η απομάκρυνση του παιδιού από την ομάδα ή από τις δραστηριότητες της. 

Υπάρχουν όμως και δεκάδες άλλες μορφές τιμωρίας όπως ο εκφοβισμός π.χ. αν δεν έρθεις μαζί μου θα έρθει ο παλιατζής, η μάγισσα κλπ ή αν δεν φας το φαΐ σου θα σε πάμε στο νοσοκομείο, ή αν σκαρφαλώσεις θα πέσεις και θα σου κάνει ο γιατρός ένεση, ή ο συναισθηματικός εκφοβισμός π.χ. όταν δεν με ακούς δεν σε αγαπάω, ή όταν το παιδί μας δεν κάνει αυτό που θέλουμε κι εμείς θυμώνουμε, κλαίμε κ.τ.λ. Τέλος υπάρχουν και οι συνέπειες που η έννοιά τους συνήθως παρεξηγείται και καταλήγουν να μην είναι τίποτε άλλο παρά τιμωρίες π.χ. αν δεν φας το κουνουπίδι, δεν θα πάμε στο πάρκο. Στις μέρες μας έχουν προκύψει και άλλες σύγχρονες μορφές τιμωρίας όπως η θετική τιμωρία, η καρέκλα της Σιωπής και «ων ουκ έστιν αριθμός».
 
Πολλοί συνδέουν την έννοια της πειθαρχίας και της υπακοής με την τιμωρία σκεφτόμενοι ότι όταν ένα παιδί δεν υπακούει τότε η μόνη λύση είναι η τιμωρία. Το κυριότερο επιχείρημα είναι ότι η τιμωρία λειτουργεί αφού κάνει το παιδί να υπακούσει.  

Οι έρευνες (και η εμπειρία όλων μας) όμως μας έχουν δείξει ότι η τιμωρία δεν εξαλείφει μια συμπεριφορά, απλώς την καταστέλλει (για μεγάλο ή μικρό χρονικό διάστημα) καθώς και ότι η τιμωρία δεν είναι κατ' ανάγκην αποτρεπτικό μιας πράξης αλλά συχνά είναι ενισχυτικό της πράξης αυτής.
 
Η επίδραση που έχει η τιμωρία στην ζωή των παιδιών είναι τεράστια.
Τα κυριότερα αποτελέσματα της τιμωρίας είναι δύο:

1. Παιδιά θυμωμένα, φοβισμένα, αγχωμένα ή/και ανασφαλή. Η τιμωρία μπορεί να δημιουργήσει έντονο θυμό και αγανάκτηση σε ένα παιδί με αποτέλεσμα να αναπαράγει τα ίδια συναισθήματα είτε προς το πρόσωπο που το τιμωρεί είτε προς άλλους στο περιβάλλον του (συμμαθητές, αδελφάκια, δάσκαλοι κλπ). Τα συναισθήματα του θυμού, του φόβου και του άγχους μπορεί να επηρεάσουν ολόκληρη την ανάπτυξη του παιδιού σε θέματα γνωστικά, κοινωνικά αλλά και σωματικά. Με την τιμωρία το παιδί αποκτά μια βαθιά αίσθηση ανασφάλειας (αφού ο ενήλικος που είναι υπεύθυνος για την ανάπτυξή του δεν το καταλαβαίνει και δεν το στηρίζει), με αποτέλεσμα να αναπτύσσει πολύ χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση.
2. Παιδιά πονηρά. Το παιδί αναλώνει την ενέργεια και την εξυπνάδα του στο να βρεί τρόπους να ξεφύγει και να επαναλάβει την συμπεριφορά με κύριο μέλημά του να μην γίνει αντιληπτό από τον τιμωρό. Είναι ξεκάθαρο ότι η τιμωρία δεν βοηθάει το παιδί να αποκτήσει μία «εσωτερική φωνή», ηθική συνείδηση και ανεξαρτησία ως προς την επιλογή του τι μπορεί να κάνει και τι όχι, αφού έχει συνηθίσει να είναι κάποιος εξωτερικός παράγοντας (γονιός, δάσκαλος κλπ) που του το επιβάλει.

 
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι οι τιμωρίες διαμορφώνουν παιδιά με αδύναμους χαρακτήρες που δεν μαθαίνουν να εμπιστεύονται την κρίση τους αλλά συνηθίζουν να δρουν και να αποφασίζουν κάτω από τον φόβο και την επιβολή.
 
Γνώμη μου είναι ότι κανένας γονιός -αν κοιτάξει βαθιά μέσα του- δεν θέλει να επιβάλει τιμωρίες. Αναρωτιέται κανείς λοιπόν γιατί είναι τόσο δημοφιλείς; 
 
Ας μην ξεχνάμε ότι η έννοια της τιμωρίας είναι βαθιά ριζωμένη στους περισσότερους από εμάς αφού ήταν η πιο συνηθισμένη μορφή σωφρονισμού είτε στο σπίτι είτε/και στο σχολείο. Ασχέτως του αν πειθαρχήσαμε ή όχι, σίγουρα αν ψάξουμε θα βρούμε κάποια υπολείμματα θυμού, αδικίας, ντροπής, απόρριψης κλπ. που θα μας κάνουν να νιώθουμε άβολα ακόμα και τώρα. 
Ίσως η τόσο ευρεία χρήση της τιμωρίας να εξηγεί πολλά από τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας μας. Έχουμε συνηθίσει με ευκολία να κάνουμε τα πράγματα που μας επιβάλουν οι απαγορεύσεις,  η αστυνόμευση, τα πρόστιμα και άλλες φορές ο φόβος ή οι απειλές (πόσο επίκαιρο ακούγεται αυτό) και πολύ σπανιότερα αφηνόμαστε να αποφασίζουμε ελεύθερα ή να κάνουμε κάτι βασισμένοι στην κρίση μας και στο γενικό καλό.
 
Η δική μου εμπειρία λέει ότι ενώ κανένας μας δεν θέλει την τιμωρία, πολλές φορές μας βγαίνει αυθόρμητα να την χρησιμοποιήσουμε γιατί δεν γνωρίζουμε άλλες εναλλακτικές.
Κάποιοι άλλοι γονείς επίσης προσπαθώντας να αποφύγουν με κάθε τρόπο την τιμωρία (και επειδή δεν ξέρουν άλλες εναλλακτικές), καταλήγουν στην απόλυτη ελευθερία, κάτι που επίσης δεν βοηθάει τα παιδιά όταν δεν έχουν τις δεξιότητες και την ωριμότητα να την διαχειριστούν.
 
Τί μπορούμε να κάνουμε;
Καταρχήν λέμε ΟΧΙ σε κάθε είδους τιμωρία και αλλάζουμε τον τρόπο που βλέπουμε το παιδί. Σταματάμε να σκεφτόμαστε «είναι κακό παιδί γιατί φωνάζει, χτυπάει, δαγκώνει, σπάει πράγματα κλπ» και δίνουμε προσοχή στο ότι ΚΑΘΕ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ!
Κάθε στιγμή που ένα παιδί χτυπάει φωνάζει, κλαίει, δεν τρώει κλπ. προσπαθεί να μας πει κάτι και όλη μας η προσπάθεια χρειάζεται να επικεντρωθεί στο να βρούμε τί είναι αυτό που προσπαθεί να μας πει ή να κάνει και όχι στο ποια θα είναι η πιο κατάλληλη τιμωρία για να το συνετήσουμε. 
 
Τα πράγματα που προσπαθεί να μας πει ένα παιδί με την συμπεριφορά του είναι πολύ συγκεκριμένα:

1. Κάποιος άλλος στο περιβάλλον φέρεται με παρόμοιο τρόπο και το παιδί τον μιμείται (αφού εμείς οι ενήλικες πάντα αποτελούμε το μοντέλο – ίνδαλμα των παιδιών). Π.χ. ένας θυμωμένος γονιός είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίζει συχνά ένα θυμωμένο παιδί. Το ίδιο ισχύει και για έναν μονίμως κουρασμένο ή παθητικό ή ακατάστατο ή ανασφαλή, ή αναβλητικό ή αναποφάσιστο ή έντονο ή αμίλητο γονιό και ... καταλαβαίνετε τί εννοώ.
2. Κάτι προσπαθεί να καταφέρει το παιδί (έστω και με λάθος τρόπο). Είναι δική μας ευθύνη να ψάξουμε να ανακαλύψουμε το ποιός μπορεί να είναι ο «υγιής» στόχος του. Εάν το παιδί δεν μιμείται τη συμπεριφορά κάποιου άλλου τότε η μόνη άλλη εξήγηση για την «περίεργη» συμπεριφορά του είναι επειδή προσπαθεί να διεκδικήσει κάποια αναπτυξιακή του ανάγκη και ή δεν έχει ακόμα τις δεξιότητες για να το καταφέρει ή κάτι το εμποδίζει στο περιβάλλον του. Για παράδειγμα ένα παιδί που σπρώχνει τα άλλα ίσως προσπαθεί να επικοινωνήσει και δεν ξέρει πώς ή ένα παιδί που δεν θέλει να μπει στο καρότσι ίσως θέλει να περπατήσει και δεν το αφήνουμε εμείς ή ένα παιδί που δεν τρώει ίσως δεν θέλει να το ταΐζουμε κ.ά. 

(Μπορείτε να βρείτε περισσότερες πληροφορίες στο άρθρο μου «Περί καλών και κακών παιδιών»). 
 
Η τιμωρία έχει σχέση με το πώς χρησιμοποιούμε την δύναμή μας απέναντι στο παιδί ενώ αυτό που πρέπει να επιδιώκουμε είναι το πως θα ενθαρρύνουμε την συνεργασία μας με το παιδί. Αντί για «επειδή κάνεις αυτό θα πάθεις εκείνο» μπορούμε να σκεφτόμαστε «μου δείχνει ότι κάτι δεν λειτουργεί, τί μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό;». Όταν προσπαθούμε να επιβάλουμε τη θέλησή μας στο παιδί τότε δεν υπάρχει συνεργασία. Αντίθετα αν γνωρίζουμε τις αναπτυξιακές ανάγκες του και λειτουργούμε συνειδητά τότε εμπνέουμε και το παιδί μας να συνεργαστεί και να δράσει υπεύθυνα. Στη συνεργασία υπάρχει κοινός στόχος. Δεν είναι τυφλή υπακοή στο θέλημά μας για να μην υποστεί τις συνέπειες. Δεν μπορούμε να υποχρεώσουμε κάποιον να συνεργαστεί αλλά μπορούμε να τον εμπνεύσουμε και να του τραβήξουμε το ενδιαφέρον. Αντί για «αν δεν φτιάξεις το δωμάτιό σου δεν θα δεις τηλεόραση» μπορούμε να αλλάξουμε την δυναμική λέγοντας π.χ. «βλέπω χρειαζόμαστε ένα σχέδιο για το πως θα μπούνε τα πράγματα στη θέση τους. Τί σκέφτεσαι γι’ αυτό;». Το πρώτο εμπεριέχει επιβολή εξουσίας, το δεύτερο θέτει το ζήτημα προς διερεύνηση εμπλέκοντας και την άποψη του παιδιού. 
 
Ας δούμε πόσο διαφορετικές συνθήκες δημιουργεί η τιμωρία σε σχέση με τη συνεργασία:

• Η τιμωρία δημιουργεί ανταγωνισμό (τα παιδιά αντιδρούν στο πρόσωπο που προσπαθεί να τα υποχρεώσει να συμμορφωθούν) ενώ η συνεργασία εμπνέει δράση για έναν κοινό στόχο.
• Η τιμωρία αγνοεί τους λόγους κάποιας συμπεριφοράς (επιβάλουμε μία τιμωρία προσπαθώντας να δώσουμε λύση σε κάποιο πρόβλημα χωρίς να ξέρουμε τι είναι αυτό που δημιούργησε το πρόβλημα) ενώ η συνεργασία αποκωδικοποιεί τη συμπεριφορά (δείχνουμε στο παιδί ότι το ακούμε και ότι θέλουμε να βοηθήσουμε να ξεπεραστεί το πρόβλημα).
• Η τιμωρία αποθαρρύνει την έννοια της προσπάθειας, της κριτικής σκέψης, της επίλυσης δυσκολιών  (το παιδί π.χ. σκέφτεται «δεν θα το προσπαθήσω γιατί μπορεί να το χαλάσω») ενώ η συνεργασία ενθαρρύνει και στηρίζει όλα τα προηγούμενα (το παιδί π.χ. σκέφτεται «αν δεν μπορέσω, θα με βοηθήσει να βρω τον τρόπο»). 
• Η τιμωρία δημιουργεί ρήξη των σχέσεων (ο ενήλικος που επιτηρεί το παιδί για να μην κάνει κάτι κακό στο περιβάλλον) ενώ η συνεργασία ενισχύει τις σχέσεις (ο ενήλικος που επιτηρεί το περιβάλλον για να μην είναι ακατάλληλο για το παιδί).
• Η τιμωρία δημιουργεί σχέσεις που θυμίζουν ανταλλακτικό εμπόριο (το παιδί π.χ. σκέφτεται «αν κάνω αυτό τότε θα πάθω εκείνο») ενώ η συνεργασία δημιουργεί σχέσεις σεβασμού και αλληλοστήριξης (το παιδί π.χ. σκέφτεται «θα είναι πλάι μου για να τα καταφέρω»).
• Η τιμωρία εμποδίζει το παιδί από το να παίρνει τις δικές του αποφάσεις, να βιώνει τις συνέπειες των επιλογών του και να μαθαίνει μέσα απ΄ αυτές (το παιδί π.χ. σκέφτεται «αν το δοκιμάσω θα με μαλώσει») ενώ η συνεργασία σέβεται τις αποφάσεις του παιδιού και ενθαρρύνει την πρωτοβουλία ακόμα κι αν οδηγήσει σε αποτυχία (το παιδί π.χ. σκέφτεται «αυτό δεν λειτούργησε θα δοκιμάσω αλλιώς») .

 
Αυτό που προσπαθούμε είναι να εμπνέουμε τα παιδιά μας με αυθεντικά κίνητρα και όχι να τα ακινητοποιούμε με απειλές και φόβο.
 
Ας δούμε αναλυτικά ένα παράδειγμα που πολλές φορές φέρνει αμηχανία στους γονείς και μπορεί να καταφύγουν σε κάποιου είδους τιμωρία: 
​
Το 2 χρόνων παιδί μας σπρώχνει ένα άλλο παιδί που έχει έρθει για να παίξει σπίτι μας.

α.  Μπορεί να είναι έλλειψη ωριμότητας στην κίνησή του οπότε μπορούμε να του πούμε «έλα να σου δείξω πώς μπορείς να τον αγγίξεις». Δείχνουμε με πολύ απαλή κίνηση το χέρι μας να πλησιάζει π.χ. τον ώμο του άλλου παιδιού και αφήνουμε το παιδί να επαναλάβει.
β.  Ή μπορεί να είναι έλλειψη δεξιοτήτων επικοινωνίας οπότε μπορούμε να του πούμε «μάλλον θέλεις πολύ να παίξεις με την Μαρία! Έλα να σου δείξω πώς να το ζητήσεις» και συνεχίζουμε λέγοντας «Μαρία θέλεις να πάμε να παίξουμε;» και δίνουμε τη σειρά μας στο παιδί να το επαναλάβει. Το κάνουμε με σεβασμό, να μοιάζει λίγο θεατρικό, λίγο επίσημο αλλά προσοχή καθόλου περιπαικτικό.
γ.  Ή παρατηρούμε μήπως το άλλο παιδί ήταν στην πορεία της κίνησής του και το παιδί μας δεν έχει μάθει ακόμα να ελέγχει το σώμα του όταν π.χ. περπατάει γρήγορα. Τότε εξηγούμε στο άλλο παιδί που μπορεί να έπεσε: «Ω! Ο Γιώργος ήθελε τόσο πολύ να περπατήσει γρήγορα που δεν μπόρεσε να σταματήσει ενώ έφτασε μπροστά σου» και συνεχίζουμε κάνοντας σχετικά παιχνίδια π.χ. «θέλετε να σας δείξω πώς να σταματάμε όταν βρίσκουμε κάποιο εμπόδιο;» και τα παιδιά έχουν την ευκαιρία να δοκιμάσουν.
δ.  Κάποιοι μάλλον σκέφτεστε ότι μπορεί το παιδί να συνεχίσει να σπρώχνει. Τότε (αφού έχουμε εξαντλήσει την περίπτωση του να του λείπει η δεξιότητα της κίνησης, της επικοινωνίας κλπ.) μπορούμε πολύ ήρεμα να βάλουμε στο παιδί το όριο. Μπορούμε π.χ. να πούμε «εάν θέλεις να αγγίξεις την Μαρία, θυμίσου πώς αγγίζουμε» εάν και πάλι κάπως προκλητικά συνεχίζει τότε μπορούμε πολύ ήρεμα να πούμε «μάλλον σήμερα δεν είναι έτοιμα τα χέρια σου να αγγίξουν την Μαρία» και του δίνουμε να διαλέξει κάτι άλλο π.χ. «θέλεις να αγγίξεις το τρένο ή τα υφάσματα». Τα παιδιά αγαπάνε τα όρια. Τους δείχνουν ότι ξέρουμε τι κάνουμε και ότι είμαστε εκεί για να τα βοηθήσουμε. ​

Τα παραπάνω είναι ένα παράδειγμα του πώς μπορούμε να διαχειριστούμε μία κατάσταση χωρίς θυμό, ένταση ή τιμωρίες αλλά δείχνοντας κατανόηση και εμπνέοντας την επικοινωνία και τη συνεργασία.
 
Χρειαζόμαστε λίγες γνώσεις, καλή παρατήρηση και την πίστη ότι το παιδί μας μπορεί να τα καταφέρει.
Δημιουργώντας ένα ασφαλές και οικείο περιβάλλον που καλύπτει τις αναπτυξιακές ανάγκες για κίνηση, επικοινωνία, τάξη και ανεξαρτησία μπορούμε πολλές φορές να προλάβουμε την λάθος συμπεριφορά (πρόληψη αντί θεραπείας) και να ενθαρρύνουμε την συνεργασία. Αποτέλεσμα θα είναι να μεγαλώνουμε παιδιά με δυνατές προσωπικότητες και υγιή σε σώμα, μυαλό και πνεύμα.
​​

Και για το τέλος ένα οξύμωρο. 
Το τιμωρώ προέρχεται ετυμολογικά από τις λέξεις τιμή+οράω (οράω σημαίνει φυλάω). Επομένως Τιμωρός σημαίνει ο φύλακας της τιμής (όπως θυρωρός σημαίνει ο φύλακας τής θύρας).
Η μόνη έννοια με την οποία μπορούμε να είμαστε τιμωροί ας είναι λοιπόν αυτή της φύλαξης και διαφύλαξης της τιμής του παιδιού, της οικογένειάς και της κοινωνίας μας!

Τη Λιάνα Χαρίση μπορείτε να τη βρείτε στο www.facebook.com/lianaswonder

---

Μην διστάσετε να μας στείλετε σχόλια ή ερωτήσεις για περισσότερες πληροφορίες και διευκρινήσεις πάνω στο άρθρο